
El Sr. Juan Sánchez Meneses, del ejido de Belisario Domínguez, Mpo. de Salto de Agua, lee una serie de formas para ilustrar los paradigmas de
persona en su dialecto del chol. Una lectura cuidadosa de estos ejemplos demuestra el patrón de ergatividad escendida (dependiente del aspecto
verbal) de este idioma, y un proceso de contracción entre algunos marcadores de aspecto y los prefijos del Juego A.
Formato Windows Media Video : 5.4MB, Formato Real media:
2.9MB, Sólo audio, formato MP3: 2.8Mb
vi mi casa |
tsa’ jk’ele kotyoty |
viste tu casa |
jatyety tsa’ ak’ele awotyoty |
Juan vio su casa |
jwan tsi’ k’ele yotyoty |
(uds.) vieron su casa |
jatyetyla tsa’ ak’elela awotyotyla |
Vimos nuestra casa (pero no tú) |
tsa’ äch jk’elelojoñ (awotyoty) |
Todos vimos nuestra casa |
tsa’ lajk’ele lakotyoty |
(Ellos) vieron su casa |
jiñob tsi’k’ele(yob) yotyoty(ob) |
|
|
Desgrané mi maíz |
tsa’ kixma kixim |
Desgranaste tu maíz |
jatyety tsa’ awixma awixim |
(Él) desgranó su maíz |
jiñi tsi’ yixma yixim |
Desgranamos nuestro maíz (excl.) |
tsa’ ix ujtyi kixmañlojoñ kiximlojoñ |
(Uds.) desgranaron su maíz |
jatyetyla tsa’ ix la awixma awiximla |
Todos hemos terminado de desgranar nuestro maíz |
lakpejtyelel tsa’ ix lakixmala lakixim |
(Ellos) desgranaron su maíz |
jiñob tsa’ ix ujtyi yixmañob yiximob |
vine ayer |
tsa’ juliyoñ ak’bi |
Tú veniste ayer |
jatyety tsa’ juliyety ak’bi |
(Él) vino ayer |
jiñi tsa’ juli ak’bi |
nosotros venimos ayer |
(joñoñla) tsa’ juliyoñla ak’bi |
nosotros (pero no tú) venimos ayer |
(joñoñlojoñ) tsa’ juliyoñlojoñ ak’bi |
ustedes vinieron ayer |
(jatyetyla) tsa’ juliyetyla ak’bi |
Ellos vinieron ayer |
(jiñob) tsa’ juliyob ak’bi |
Estoy enfermo |
k’amoñ |
Estás enfermo |
k’amety |
Está enfermo |
k’am jiñi |
Estamos enfermos |
k’amoñla |
Nosotros (pero no tú) estamos enfermos |
k’amoñlojoñ |
Ustedes están enfermos |
k’ametyla |
Ellos están enfermos |
k’amob |
Voy a llorar al rato |
mi jkajel tyi uk’el jumuk’ |
Ya lloré |
tsa’ix uk’iyoñ |
Vas a llorar al rato |
jatyety mi ka akajel tyi uk’el jumuk’ |
Ya lloraste |
tsa’ix uk’iyety |
(Él) va a llorar al rato |
jiñi mi ikajel tyi uk’el jumuk’ |
Nosotros vamos a llorar al rato |
joñoñla mi lajkajel tyi uk’el jumuk’ |
Nosotros (pero no tú) vamos a llorar en un ratito |
joñoñlojoñ mi jkajelojoñ tyi uk’el |
Ustedes van a llorar al rato |
mi ka akajela tyi uk’el |
(Juan no lee esta oración)
Ellos van a llorar al rato |
mi ka ikajelob tyi uk’el |
Regresé (allá) a cerrar mi casa |
sujtyiyoñ kmäke’ kotyoty |
Regresaste a cerrar tu casa |
sujtyiyety amäke’ awotyoty |
Él regresó a cerrar su casa |
sujtyi imäke’ iyotyoty |
Regresamos a cerrar nuestra casa |
(pejtyeleloñla) lasujtyiyoñla kmäke’ lakotyoty |
regresamos nosotros (pero no tú) a cerrar nuestra casa |
sujtyiyoñlojoñ kmäke’lojoñ kotyotylojoñ |
(Juan no lee esta oración)
¿Porqué regresaron ustedes? |
chukoch tsa’ sujtyiyetyla? |
Regresen a cerrar sus casa! |
sujtyeñla mäkäla awotyotyla! |
Ustedes regresaron a cerrar su casa |
sujtyiyetyla amäke’la awotyoty(la) |
Ellos regresaron a cerrar su casa |
sujtyiyob imäke’ yotyoty |
Voy a dormir a mi casa |
samoñ tyi wäyel ya’ tyi kotyoty |
Tú vas a dormir a tu casa |
jatyety samety tyi wäyel tyi awotyoty |
Él va a dormir a su casa |
jiñi sami tyi wäyel tyi yotyoty |
Nosotros vamos a dormir a nuestra casa |
joñoñla samoñla tyi wäyel tyi lakotyoty |
Nosotros (pero no tú) vamos a dormir a nuestra casa |
samoñlojoñ tyi wäyel tyi kotyotylojoñ |
Ustedes van a dormir a su casa |
sametyla tyi wäyel tyi awotyoty(la) |
Ellos van a dormir a su casa |
jiñob samob tyi wäyel tyi yotyotyob |
Chol de Belisario Domínguez, Mpo.de Salto de Agua
Juego A, prefijos ergativos/posesivos y sus sufijos plurales correspondientes.
PERSONA |
PREF. ERG. Base Consonántica |
PREF. ERG: Base Vocálica (es decir, con cierre glotal inicial) |
SUF. PLURAL con Ergativo-Posesivo |
1 |
k-/j- (antes de k) |
k- |
|
2 |
a- |
aw- |
|
3 |
i- |
y- |
|
1 ipl incl |
(la)k-/(la)j- |
(la)k- |
(-la) |
1 pl exlc |
k-/j- |
k- |
-lojoñ |
2 pl |
a- |
aw- |
-la |
|
i- |
y- |
-ob |
Juego B: sufijos absolutivos
PERSONA |
SUFIJO SINGULAR |
1 sg. |
-oñ |
2 sg. |
-ety |
3 sg. |
- |
1 incl. |
-oñla |
1 excl |
-oñlojoñ |
2 pl |
-etyla |
3 pl |
-ob |
|