El Sr. Juan Sánchez Meneses, del ejido de Belisario Domínguez, Mpo. de Salto de Agua, lee una serie de formas para ilustrar los paradigmas de persona en su dialecto del chol.  Una lectura cuidadosa de estos ejemplos demuestra el patrón de ergatividad escendida (dependiente del aspecto verbal) de este idioma, y un proceso de contracción entre algunos marcadores de aspecto y los prefijos del Juego A. 

Formato Windows Media Video : 5.4MB,  Formato Real media: 2.9MB,  Sólo audio, formato MP3: 2.8Mb

vi mi casa

tsa’ jk’ele kotyoty

viste tu casa

jatyety tsa’ ak’ele awotyoty

Juan vio su casa

jwan tsi’ k’ele yotyoty

(uds.) vieron su casa

jatyetyla tsa’ ak’elela awotyotyla

Vimos nuestra casa (pero no tú)

tsa’ äch jk’elelojoñ (awotyoty)

Todos vimos nuestra casa

tsa’ lajk’ele lakotyoty

(Ellos) vieron su casa

jiñob tsi’k’ele(yob) yotyoty(ob)

 

 

Desgrané mi maíz

tsa’ kixma kixim

Desgranaste tu maíz

jatyety tsa’ awixma awixim

(Él) desgranó su maíz

jiñi tsi’ yixma yixim

Desgranamos nuestro maíz (excl.)

tsa’ ix ujtyi kixmañlojoñ kiximlojoñ

(Uds.) desgranaron su maíz

jatyetyla tsa’ ix la awixma awiximla

Todos hemos terminado de desgranar nuestro maíz

lakpejtyelel tsa’ ix lakixmala lakixim

(Ellos) desgranaron su maíz

jiñob tsa’ ix ujtyi yixmañob yiximob

 

vine ayer

tsa’ juliyoñ ak’bi

Tú veniste ayer

jatyety tsa’ juliyety ak’bi

(Él) vino ayer

jiñi tsa’ juli ak’bi

nosotros venimos ayer

(joñoñla) tsa’ juliyoñla ak’bi

nosotros (pero no tú) venimos ayer

(joñoñlojoñ) tsa’ juliyoñlojoñ ak’bi

ustedes vinieron ayer

(jatyetyla) tsa’ juliyetyla ak’bi

Ellos vinieron ayer

(jiñob) tsa’ juliyob ak’bi

 

Estoy enfermo

k’amoñ

Estás enfermo

k’amety

Está enfermo

k’am jiñi

Estamos enfermos

k’amoñla

Nosotros (pero no tú) estamos enfermos

k’amoñlojoñ

Ustedes están enfermos

k’ametyla

Ellos están enfermos

k’amob

 

Voy a llorar al rato

mi jkajel tyi uk’el jumuk’

Ya lloré

tsa’ix uk’iyoñ

Vas a llorar al rato

jatyety mi ka akajel tyi uk’el jumuk’

Ya lloraste

tsa’ix uk’iyety

(Él) va a llorar al rato

jiñi mi ikajel tyi uk’el jumuk’

Nosotros vamos a llorar al rato

joñoñla mi lajkajel tyi uk’el jumuk’

Nosotros (pero no tú) vamos a llorar en un ratito

joñoñlojoñ mi jkajelojoñ tyi uk’el

Ustedes van a llorar al rato

mi ka akajela tyi uk’el

(Juan no lee esta oración)

Ellos van a llorar al rato

 

mi ka ikajelob tyi uk’el

 

Regresé (allá) a cerrar mi casa

sujtyiyoñ kmäke’ kotyoty

Regresaste a cerrar tu casa

sujtyiyety amäke’ awotyoty

Él regresó a cerrar su casa

sujtyi imäke’ iyotyoty

Regresamos a cerrar nuestra casa

(pejtyeleloñla) lasujtyiyoñla kmäke’ lakotyoty

regresamos nosotros (pero no tú) a cerrar nuestra casa

sujtyiyoñlojoñ kmäke’lojoñ kotyotylojoñ

(Juan no lee esta oración)

¿Porqué regresaron ustedes?

 

chukoch tsa’ sujtyiyetyla?

Regresen a cerrar sus casa!

sujtyeñla mäkäla awotyotyla!

Ustedes regresaron a cerrar su casa

sujtyiyetyla amäke’la awotyoty(la)

Ellos regresaron a cerrar su casa

sujtyiyob imäke’ yotyoty

 

 Voy a dormir a mi casa

samoñ tyi wäyel ya’ tyi kotyoty

Tú vas a dormir a tu casa

jatyety samety tyi wäyel tyi awotyoty

Él va a dormir a su casa

jiñi sami tyi wäyel tyi yotyoty

Nosotros vamos a dormir a nuestra casa

joñoñla samoñla tyi wäyel tyi lakotyoty

Nosotros (pero no tú) vamos a dormir a nuestra casa

samoñlojoñ tyi wäyel tyi kotyotylojoñ

Ustedes van a dormir a su casa

sametyla tyi wäyel tyi awotyoty(la)

Ellos van a dormir a su casa

jiñob samob tyi wäyel tyi yotyotyob

 

Chol de Belisario Domínguez, Mpo.de Salto de Agua

Juego A, prefijos ergativos/posesivos y sus sufijos plurales correspondientes.

PERSONA

PREF. ERG. Base Consonántica

PREF. ERG: Base Vocálica (es decir, con cierre glotal inicial)

SUF. PLURAL con Ergativo-Posesivo

1

k-/j- (antes de k)

k-

 

2

a-

aw-

 

3

i-

y-

 

1 ipl incl

(la)k-/(la)j-

(la)k-

(-la)

1 pl exlc

k-/j-

k-

-lojoñ

2 pl

a-

aw-

-la

 

i-

y-

-ob

 

Juego B: sufijos absolutivos

PERSONA

SUFIJO SINGULAR

1 sg.

-oñ

2 sg.

-ety

3 sg.

 -

1 incl.

-oñla

1 excl

-oñlojoñ

2 pl

-etyla

3 pl

-ob